امثال,اقوال ومواعظ کوردیه باللهجه الفیلیه… (2)

الامثال التی تضرب فی الجد والعمل واغتنام الفرص

♦ په خشه نیشتگه له مرکم , له کار مه ردم زرکم
الذبابه جالسه فوق یدی, ولخدمه الاخرین,سریع(مرک:ساعد الید,مرکم:ساعدی,القصد هنا یدی)(زرکم:نشط)
یضرب فی الشخص الذی یعجز عن القیام باعماله الذاتیه, ولکنه حازما فی اداء اعمال الناس: یفضل مصلحه الاخرین علی مصلحته

♦ سازم له قه یم , پفم له گوپم
مزماری فی جانبی,وخدی منفوخ.(ساز:ای اله موسیقیه تعطی صوت وهنا یقصد مزماره)(گوپم:خدی)
کنایه فی الشخص الحریص والنشط,الذی فی حاله تاهب للقیام بای مهمه اوعمل

♦ له ناو ئاو , ئاگر ئه کاده و
یشعل النار فی الماء
كنايه فی الذی یتصف بالذکاء والحنکه,والذی قادرا من انجاز المهمات الصعبه

♦ تا جوو ته نگه به په ره و
اعبر الرافد, مادام انه ضیق(جوو:رافد النهر)
خطاب للانسان, لاغتنام الفرص فی انجاز اعماله

♦ درویش وه نیشتن ماڵی ویرانه , گیوه که ر ده مه وه دگانه
الفقیر یهدم بیته ,بمجالسه صانع الاحذیه فی الحدیث والطعام(نیشتن: الجلوس:قاعد عن العمل:عاطل)(ماڵی:بیته:داره)(ویرانه:مهدم:منهار)(گیوه که ر:الذی یصنع الگیوه:نوع من الاحذیه تستعمل فی عموم کوردستان)(ده مه:الفم:القصد,الحدیث مع)(دگانه:اسنان:ای,الغذاء:ای مشارکته فی الطعام)
القصه:کان هنالک شخصا فقیرا,کان یقضی معظم وقته مع صدیقه,صانع الاحذیه(الگیوه)حیث کان یشارکه الطعام والکلام,بدلا عن ایجاد عملا یسترزق منه,وبعمله هذا,فقد بیته وعائلته..لذا قیل هذا المثل
المثل تنبیه للعاطل عن العمل,الذی یعطی اهمیه لاشیاء لیس منها ای فائده, وتوثر سلبیا علی حیاته

♦ تا ته نویر سویوره , نان داخ به چه سپن
التنور حار ,اخبز خبزک الان(به چه سپن:الصق) القصد,مادام التنور حار اخبز خبزک الان

♦ تا ئاقڵ ئاقڵیو , لیوه دا له بار
عندما کان العاقل عاقلا,المجنون قد رحل(لیوه:مجنون او مختل)
القصد,عندما تظاهر العاقل بعقلانیته,استغل المجنون هذه الفرصه وهرب
کنایه للذی یتثاقل ویتباطئ فی عملا ما

♦ نککی نا همی , ره نج بی وه ر
یجاهد ویعمل بدون فائده,شقائه بدون عطاء(نککی:النفس القوی عند الارهاق)
یقال:یرکض والعشه خباز

♦ می نیید وه کیوانوِی سه د ساڵه
تشبه عجوز عمرها مئه سنه(می نیید:تشبه)(کیوانو:امراءه مسنه او عجوز)
کنایه للذی کسلان وثرثار

♦ ئو گل جییه پاکی , خود ئه تی بنیشد
المهم المکان الذی تجلس فیه یکون نظیفا (گل:عدد واحد)(جییه:مکان)(ئه تی:فیه)
تذکیر للانسان بحسن الانتخاب ومصلحته الذاتیه

♦ گوڵیگ له سه ر لاس کوان ئه ڵگردم
اخذت زهره من علی کمیه من الروث (گوڵیگ:ورده:زهره)(لاس:روث حیوانی)(کوان:کمیه کبیره)(ئه لگردم:حملت او اخذت..القصد هنا اختار)
یضرب عندما یکون الاختیار صائب رغم ردائه الضروف

امثال مختلفه حول الاخلاق

♦ ئه گر به د گه ر نید , شه ل وه کوور له باوان نا میند
ان لم تکن سیء القول,لن تبقی مقعدا واعمی فی بیت اهلک(به دگه ر:سیء القول او سیء الاخلاق)
القصد,لانک سیء الخلق سوف تبقی وحیدا..استعمال اخر,یضرب فی الفتاه العانس او الشاب العازب,اللذین یبقون بدون زواج,بسبب سوء اخلاقهم

♦ دوییه ت وه نازار ,هار ئه دی , کور وه نازار ,ژار ئه دی
البنت تفقد اخلاقها الحمیده بالدلال,الابن یصیبه الفقر بالدلال(هار:مسعور)(ژار:فقیر)
ای لا تدلل اولادک,لان الدلال مضر

♦ وه یّو وه جا نه ره سی , بانگی وه خودا , ره سی
الکنه:زوجه الابن,لم تصل بعد الی مکانها,لکن وصلَت ندائها الی لله(بانگی:نداء,القصد هنا دعاء السوء)
یقال عن الذی یتطاول و یتمادی ولم یقدر المعروف

♦ منا کار , گونا کار
کنایه للذی یعایر الناس,بانه مذنب
یقال:من عایر ابتلی

♦ دزی , ئه ری ته ما..دروو , ئه ری چه ؟
السرقه للطمع , الکذب لماذا؟(دزی:السرقه )(ئه ری:لل)(ته ما:طمع)(دروو:الکذب)(ئه ری چه:لماذا)
یقال عن السارق والکاذب,ای ابتعد عن هذه الصفات النکره

♦ دویر بچو , دورست بچو
اذهب بعیدا,اذهب باستقامه
خطاب للانسان فی کلامه واعماله, مهما کان حجمها , یجب ان تکون صحیحه

♦ گورگی نویشتوین مه خته ئه کردن , ئه و ت وه لم که , گه له م چوی ئه ری
کانوا یدربون الذئب..قال اترکونی..لقد ذهب منی قطیعی! (گورگی:ذئبا)(نویشتوین مه خته:کانوا یدربونه) (مه خته: تدریب او تعلیم)(گه له:قطیع الخراف او الحیوانات,گه له م:قطیعی)
القصد,لا فائده فی تعلیم شخصا,لیس موهلا للتعلیم..او لا یرید ان یتعلم
یقال:ما لا یصلح , ترکه اصلح

♦ ته یره مه دی , خه نست
ضحک اللص عندما شاهدنی(ته یره: لص)(دی:رانی:شاهدنی)(خه نست: ضحک,ای ضحک ساخرا منی)
یضرب فی الشخص الوقح ,الذی لا یخجل من اعماله الدنیئه اتجاه الاخرین

♦ گورگ چه ده ربه نه , قاتر گه رانه
الذئب لا یهتم , البغل غالی الثمن..ای,لا یهتم الذئب اذا کان البغل غالی الثمن(ده ر به نه:یهتم)(قاتر:البغل)
یقال فی الاشخاص الذین لا یعیرون ای اهتمام, او لا یتاثرون بامور الاخرین ,مهما کان حجمها

♦ ده ریا وه ده م سه گ , هه رام ناید
لا ینجس البحر او لا یتعکر البحر,بفم الکلب
یضرب فی الشخص السیء, الذی یتکلم بالسوء عن الاخرین

♦ له ده ره و گه نج خه زا نه , له ناوه و شاری ویرانه
من الخارج او الظاهر,کنز داخل الخزنه,من الداخل مدینه منهاره او محطمه
یقال فی الذین ظاهرهم جمیل وجذاب,لکن باطنهم عکس ذلک(ده ره و:من الخارج او الظاهر)(شاری:مدینه) (گه نج: کنز)(ناوه و:من الداخل)
ایضا یقال: له ده ره و گه نج خه زا نه , له ناوه و خه رگی خه سه
من الظاهر ,کنز داخل الخزنه,من الباطن طین جاف (خه رگ:الطین )(خه سه: قلیل الماء ای الصلصال)
تعطی نفس المعنی للمثل السابق
یقال:من بره هلله هلله , ومن جوه یعلم الله

♦ ئایم وه ده م خوی , ئاگر ئه نید گژ خوی
الانسان بکلامه,یضرم النار بنفسه(ئایم:الانسان)(ده م خوی:بفمه: بکلامه)(ئاگر:نار)
یضرب فی الذی لا یفکر بما یقوله,ویتهور بکلامه ویکون مصیره الدمار
یقال:الف زله قدم , ولا زله لسان

♦ ئویشی.. وه دز به دز , ئویشی.. وه خاون ماڵ قه یید بو
یقول للسارق اسرق,ویقول لصاحب البیت احترس(دز:السارق)(خاون مال:صاحب البیت)
کنایه للذی عنده عده اوجه,الحذر من التعامل معه

♦ خه رم کورری , دیوی نه یا شت
حماری قصیر ولیس له ذیل :ای حماری لیس فقط قصیرا, وانما فاقدا لذیله ایضا(خه ر:حمار) (کورری:قصیر:صغیر الحجم)(دیوی:ذیل)
یضرب فی الحدیث والاعمال والامور الغیر متناسقه والغیر کامله

♦ خاڵو وه ره و خوار , ئاو ئابرده , خوارزا وه ره و بان , فیری ئه کرد
جرف الماء الخال باتجاه الاسفل,ابن الاخ او ابن الاخت کان یبحث عنه فی اعلی الماء..القصد النهر (وه ره و:باتجاه)(خوار:اسفل)(خوارزا:ابن الاخ او ابن الاخت)(فیر:بحث)( فیری ئه کرد:بحث عنه)
یقال عن الانسان وحدیثه,الذی تتداخل علیه الامور,فیفقد مسار حدیثه,ویقول العکس..او یعمل العکس

♦ گل متگ ئه ری کو چه گ ئه گریس!
قطعه الطین الصغیره تبکی للحجاره(گل متگ:قطعه طین صغیره)(کوچه گ:حجاره)(ئه گریس: تبکی)
یضرب فی الشخص الضعیف والغیر متمکن,الذی یرثی حال الشخص القوی ,الذی لا یحتاج الی مواساه..ایضا کنایه عن الاشخاص المتملقین و المنافقین

♦ ئه لی ئیر گه , ساکنه گه نجه , مهڵک شیرگه
علی ابراهیم من سکان الگنجه, ویسکن دارا لشخص یدعی شیرگه,ای لیس داره (ئه لی:علی) (ئیرگه:ئیبراهیم ,هی کنایه لاسم ابراهیم فی اللهجه الفیلیه) (گنجه:اسم قریه عشیره الگنجی فی ئیلام)
(شیر:اسد.. شیرگه ,اسم معرفه لاسم الاسد باللهجه الفیلیه)
یقال للشخص الغریب والمحتال,الذی یاکل مال غیره بالباطل

♦ دگان ئی شا , کیشا
السن الذی یوءلمک اقلعه(ئی شا:احساس بالٲلم)
المعنی,اذا الامر یزعجک اترکه
یقال ب العامی: الضرس الی یوجعک , شیله

♦ دو مانگا له لای یک ئه خه فن , یا بو یک ئه گرن , یا خوو یک ئه گرن
بقرتان تناما فی نفس المکان,تعدی احداهما الاخر,اما الرائحه او العاده(بو:رائحه)(خوو:صفه:عاده)
یضرب هذا المثل عن الجوار والعیش فی مکان واحد,تاثیره یکون سیء او العکس
ایضا یقال: دو مه یه له دوڵیگ ئه خه فن , یا بو یک ئه گرن , یا خوو یک ئه گرن (مه یه:خروف)(دوللیگ:المکان الذی تعیش فیه الحیوانات) وتعطی نفس المعنی للمثال السابق
یقال:من عاشر القوم اربعین یوم صار مثلهم

♦ ئه نویر وه ئه نویر ئه رونی , ئاو ئه گری
العنب یری بعضه الاخر, فیصبح عصیریا(ئه نویر: ثمره العنب)(ئه رونی:یری)
کنایه عن الذی یکتسب الصفات الحسنه عند المعاشره

♦ ئاگر خاسه ده م ئو دوی , برا خاسه , نه چوی شوی
جوده النار بلهیبه ودخانه , الاخ مهم,لکن لیس مثل الزوج(ئاگر:النار)(ده م:لهیب النار)(دوی:الدخان)
یضرب فی اعتماد الزوجه علی زوجها فی حل مشاکلها, ولیس الاخ

♦ خواردند خه م , ره نگد په لاسی , له ماڵ دنیا , هه شوید خاسی
تاکلی الهموم والاحزان,ویسود لونکی ,المهم ان یکون لکی زوجا صالحا فی حیاتک(خه م:هم: حزن) (ره نگد په لاسی:لونک اسود: قاتم)(هه:فقط) (شوی:الزوج..شوید:زوجکی)
یقال فی المرٲه,اهم شیء بحیاتها,ان تحظی بزوج صالح
ایضا یقال:خواردند خه م , ره نگد په لاسی , له ماڵ دنیا , هه ژند خاسی
نفس المعنی للمثل السابق ,لکن هنا لتمنی زوجه صالحه(ژن:الزوجه.. ژند:زوجتک)(خاسی:جید :صالح)

♦ نه سویر کردد , نه ده زویرانی , شادی خو شیه گد , بوی وه په شیمانی
لم تقومی بالزواج ولا الخطوبه ,فرح سعادتکی اصبح ندما(سویر:عرس) (ده زویرانی:خطوبه)(شادی:فرح)(بوی:اصبح)(په شیمانی:ندم:احباط)
کنایه فی الشخص الحائر فی امره,ولا یستطیع ان یتخذ قرارا صائبا, فیکون مصیره الندم

♦ نه دوییه ت , نه زیک باوان ,نه کو نه , نه زیک کڵا وان
لا البنت تقترب من اهلها , ولا کیس الماء قرب النهر
(کونه:کیس لحفظ الماء للشرب وتصنع من جلد الحیوان)(کڵاوان:نهر)
تحذیر للذین یعتمدون علی غیرهم فی حل مشکلاتهم الخاصه, وذلک لتفادی مشاکل اسوء
یقال: المراه لا تحطه یم اهله , ولا یم الشط

♦ یه کی خاسه , خاڵو الیاس
ان الذی جید , الخال الیاس(خالو:خال)(الیاس:اسم)
کنایه فی الشخص الذی هو اسوء من غیره

♦ چه مانی , کوچه گیگه له بن گوڵم خسی ده
کانک رمیت صخره فی برکه ماء(چه مانی:کانه) (کو چه گیگه:صخره)(له بن:فی قعر)(گولم:برکه ماء)
یضرب فی النوم العمیق
یقال: نومه اهل الکهف

♦ یه ی لویتی باگه , وه یه کی باران
طرف انفه ریح , والطرف الاخر مطر(یه ی:احد:احد طرفی انفه)(لویتی:انف)(باگ:ریح)(باران:مطر)
کنایه فی الشخص العصبی:الذی یفقد اعصابه

♦ که ی له خود نیه , که ی دان له خود نیه؟
العلف لیس لک,هل معدتک لیست لک؟ القصد,ان لم تکن تراعی العلف لانه مجانا,علیک ان تراعی معدتک من عواقب التخمه(که ی:العلف الحیوانی)(که ی دان: معده الحیوان)
کنایه فی الذی یفرط بالغذاء

♦ چه نی هوڵمی , سێ چه نه گه و ر کویه , خه م له کو ڵمی
کم کنت قلقا , ثلاث مرات بقدر جبال گه ور ,کان هما علی کتفی (هولمی:فکری,وهنا القصد القلق)(گه ور:کبیر)(کویه:جبال )السلسله الجبلیه التی تحضن مقاطعه ئیلام, تقع فی جنوب کوردستان,وتعرف ب “گه ور کویه” تقع بمحاذات جبال زاگروس الجنوبیه
یقال فی المعانات من القلق الفکری,الناتج عن الاحزان والهموم

♦ یه کی خودا کووری ئکا , یه کی وه ده س خوی , کوور خوی ئکا
هناک احدا یولد اعمی ,واخر یعمی نفسه بیده(یه کی:احد)(کوور خوی ئکا:یعمی نفسه)
کنایه للذی یفشل باموره ,ولا یسعی لمساعده نفسه, فی تحقیق النجاح

♦ کاریگ ناید وه کارد , ئه ڵگره لی روزگارد
اذا لا تستفید من شیءا ما,فاحفظه للایام القادمه(ناید وه کارد:لا تستفاد منها)(ئه لگره لی:احتفظ به)
یقال فی الامتناع عن التبذیر
یقال:القرش الابیض ینفع فی الیوم الاسود

شکر وتقدیر لکل اللذین ساهموا بتزویدنا بهذه الامثال…..چنار باشی